Μια ιστορική αναδρομή στους πρώτους ερευνητές,
χρήστες και εμπόρους πετρελαίου...
[του καθηγητή Αριστείδη Μπαρούνη]
Διαρροές πετρελαίου από ρωγμές πετρελαιοφόρων στρωμάτων μικρού βάθους αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς ως "αναβλύζουσες" σε διάφορες χώρες της αρχαιότητας, της Μεσογείου, της Μικράς Ασίας και της Άπω Ανατολής.
Σύμφωνα με γραπτά του Ηρόδοτου (5ος αιώνας π.Χ.) και άλλων συγγραφέων όπως ο Πλούταρχος, ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, ο Μάρκος Βιτρούβιος (1ος αιώνας μ.Χ.) διαρροές πετρελαίου είχαν σημειωθεί σε διάφορες περιοχές των Ινδιών, Περσίας, Συρίας, νήσων της Μεσογείου, Μαλαισίας, Κίνας και άλλων χωρών. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς οι οποίοι περιέγραψαν την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου τον 4ο π.Χ. αιώνα, αναφέρουν πηγές πετρελαίου στις νότιες ακτές της Κασπίας θάλασσας και τις όχθες του ποταμού Οχους. Όταν ο Αλέξανδρος οδήγησε το στράτευμα στη Ζηρκωνία στην νότια ακτή της Κασπίας Θάλασσας, στρατοπέδευσε στο Ζαρακατ (σήμερα Αστεραμπαντ του Ιράν).
Το βραδάκι η σκηνή του Αλέξανδρου φωτιζόταν από κάποιες πρωτόγνωρες λυχνίες ασυνήθεις και άγνωστες μέχρι τότε, αναδύοντας ένα πολύ λαμπερό φώς. Ο Αλέξανδρος ενδιαφέρθηκε για τον τρόπο λειτουργίας των λυχνιών αυτών και διαπίστωσε ότι λειτουργούσαν με ένα κίτρινο υγρό το οποίο έρεε μέσα από ένα φυτίλι διερχόμενο από κάποιο σωλήνα το οποίο καιόμενο ανέδιδε μια πολύ λαμπρή φλόγα. Οι ιθαγενείς ονόμαζαν αυτή την λάμπα σιράκ (chirαk) και το υγρό το οποίο καιόμενο ανέδιδε την λαμπρή φλόγα naphatha (νάφθα) λέξη που σημαίνει υγρό διαρρέον από τη γή. Το υγρό ανέβλυζε σε μια υπάρχουσα τότε πηγή ευρισκόμενη στην δυτική ακτή της Κασπίας θάλασσας. Από αυτή την πηγή προφανώς υπάρχει μια ιστορική ένδειξη για εμφάνιση πετρελαίου στην ακτή του σύγχρονου Αζερμπαϊτζάν.
Ο Ιπποκράτης ο αρχαίος Έλληνας Ιατρός και φιλόσοφος (4ος εως 5ος αιώνας π.Χ.) ο οποίος θεωρείται ως ο πατέρας και θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης, περιέγραψε στις διασωθείσες εργασίες του πολλές ιατρικές συνταγές για παρασκευάσματα τα οποία είχαν ως ένα εκ των δραστικών συστατικών τους το πετρέλαιο. Σε γραπτά κείμενα άλλων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων περιγράφονται πηγές πετρελαίου στην Σικελία εκ των οποίων διέρρεε υγρό φερόμενο ως Σικελικό έλαιον ή πετρέλαιο το οποίο χρησιμοποιείτο για φωτισμό σε λυχνίες περίπου όμοιες με αυτές που περιγράψαμε για την σκηνή του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Αρχαίο Ιράν που εφέροντο με τον όρο σιράκ.
Από τις παραπάνω περιγραφές και από άλλες αναφορές καταγεγραμμένες σε αρχαία ντοκουμέντα προκύπτει το συμπέρασμα ότι το πετρέλαιο ήτο γνωστό ως καύσιμο υγρό πολύ πριν τη τρέχουσα εποχή διαρρέον από ρωγμές πετρωμάτων σε θέσεις ονομαζόμενες νάφθα ή πηγές Σικελικού πετρελαίου ή πηγές ελαίου από πέτρα κλπ.
ΟΙ εμφανίσεις υγρού πετρελαίου τότε και σήμερα είναι σπάνιες εντοπιζόμενες σε πετρελαιοφόρα πετρώματα όχι πάντοτε σε υγρή κατάσταση αλλά ενίοτε υπο την μορφή ασφάλτου και βιτουμενίων γαιών δηλαδή σκληρά ως ημίσκληρα προϊόντα πετρελαίου που σχηματίστηκαν από σκλήρυνση υγρού πετρελαίου που εκτέθηκε στις ατμοσφαιρικές επιδράσεις και οξειδώσεις.
Το υγρό πετρέλαιο καθώς διαρρέει την επιφάνεια του εδάφους βαθμιαία μετατρέπεται σε άσφαλτο η οποία φράζει τις ρωγμές και εμποδίζει την περαιτέρω ροή. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς όταν πρόκειται να περιγράψουν εμφάνιση πετρελαίου τις αναφέρουν ως φλέβες ή στρώματα ασφάλτου. Όταν δε το πετρέλαιο διέρρεε ως υγρό, το χρησιμοποιούσαν για να τροφοδοτούν λυχνίες σιρακ νάφθα κλπ.
Η εξαγωγή του πετρελαίου στην αρχαιότητα στις περιοχές που υπήρχαν εμφανίσεις γινόταν με πρωτόγονες μεθόδους. Συνήθως κατασκεύαζαν σκαπτά φρεάτια έως το πετρελαιοφόρο στρώμα στο οποίο το πετρέλαιο βρισκόταν σε υγρή κατάσταση. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις σημαντικών διαρροών πετρελαίου οι οποίες γέμιζαν τις κοιλότητες των φρεατοειδών εκσκαφών ή γειτονικών γεωμορφολογικών κοιλοτήτων οπότε σχηματίζονταν λίμνες πετρελαίου. Σε αυτές τις λίμνες μετά από χρόνια το πετρέλαιο έχανε τα πτητικά του συστατικά και μετατρεπόταν σε λίμνες ασφάλτου.
 |
| Στιγμιότυπο από την περιοχή Pitch Lake |
Σήμερα η μεγαλύτερη λίμνη ασφάλτου γνωστή ως Pitch Lake βρίσκεται στις δυτικές Ινδίες και έχει έκταση περίπου 50 εκτάρια (500 στρέμματα). Κατά θέσεις η λίμνη αυτή λόγω μακράς έκθεσης στις ατμοσφαιρικές επιδράσεις έχει αποσαθρωθεί και στερεοποιηθεί σε βαθμό που βαδίζοντας στην επιφάνεια της τις απογευματινές ώρες να μη αφήνονται αποτυπώματα από τα ίχνη βαδίσματος.
Λίμνες ασφάλτου σχηματισθείσες από συνεχή αποσάθρωση πετρελαιοφόρων στρωμάτων υπάρχουν στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ, στην Ερυθρή Θάλασσα, στην Τασμανία και στη νήσο Σαχαλίνη στην οποία σήμερα διεξάγονται αντλήσεις πετρελαίου από υποθαλάσσιες πετρελαιοπηγές στην βόρεια και στην νότια θάλασσα της νήσου.
Τέτοιες ασφαλτικές λίμνες είναι γνωστές από αρχαιοτάτων χρόνων τις οποίες χρησιμοποιούσαν σε ορισμένες περιπτώσεις για δομικούς σκοπούς. Μια τέτοια ασφαλτική λίμνη στην περιοχή της Αρχαίας Βαβυλώνας είχε περιφραχθεί με ένα τοίχωμα το οποίο κατασκευάσθηκε με ασφαλτούχο υλικό προερχόμενο από την Ερυθρά Θάλασσα. Είναι επίσης γνωστές περιπτώσεις κατασκευής στεγανών λιμνών, υδατοδεξαμενών, των οποίων ο πυθμένας έχει επενδυθεί με επικάλυψη στεγανού ασφαλτούχου πετρώματος.
Σύμφωνα με αρχαίες καταγραφές πετρέλαιο και ασφαλτούχα πετρώματα χρησιμοποιήθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων ως καύσιμη ύλη από τους κατοίκους στις ακτές της Κασπίας για θέρμανση και φωτισμό σε περιοχές στις οποίες υπήρχαν διαρροές πετρελαίου και έλλειψη άλλου τύπου καύσιμου ύλης όπως κάρβουνο, τύρφη ή ξυλεία. Εκτός από τις ακτές της Κασπίας, εφαρμογές πετρελαίου για φωτισμό και θέρμανση με λάμπες τύπου σιράκ αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς και για νησιά της Μεσογείου. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, οι Ρωμαίοι κατά την πολιορκία της πόλεως Λουκουλα εδέχθησαν επίθεση με αυτοσχέδιους μηχανισμούς πρόκλησης πυρκαγιάς που είχαν βάση το πετρέλαιο. Άλλες ιστορικές καταγραφές αναφέρουν ότι Πέρσες και Έλληνες χρησιμοποιούσαν εμπρηστικά βέλη τα οποία πρώτα εμβάπτιζαν σε μίγμα πετρελαίου και θείου.
Ο Ιούλιος ο Αφρικανός, συγγραφέας του τρίτου αιώνα π.Χ. περιγράφει ένα τέτοιο εύφλεκτο μίγμα με ένα συστατικό, το οποίου ήταν συντρίμματα πετρελαιούχου πετρώματος. Νεώτερες καταγραφές αναφέρουν ότι ο στρατός του Τζέκις Χαν (12ος έως 13ος αιώνας μ.Χ.) χρησιμοποίησε εμπρηστικά βέλη τα οποία βάπτιζαν σε μίγμα πετρελαίου και θείου.
Σύμφωνα με τον Masudi, Άραβα συγγραφέα, γεωγράφο και ταξιδευτή, στο Μπακού υπήρχε παραγωγή πετρελαίου τον 10ο αιώνα το οποίο πλήν τοπικών καταναλώσεων μεταφερόταν σε δερμάτινους σάκους φορτωμένους σε καμήλες και πωλούνταν σε άλλες γειτονικές χώρες. Όπως γράφει ο Μasudi, στο Μπακού γινόταν τότε παραγωγή δυο τύπων πετρελαίου ένας τύπος λευκός και ένας κίτρινος και σε ορισμένες πετρελαιοπηγές παραγόνταν και πετρέλαιο χρώματος μπλε και μαύρου.
 |
| Marco Polo |
Τον 13ο αιώνα ο Μarco Polo ο Ιταλός ταξιδευτής ο οποίος περιόδευσε και έζησε στην Ινδία, Κίνα, Περσία και άλλες χώρες όπως η Γεωργία και η Αρμενία, αναφέρει παραγωγή πετρελαίου στις χώρες που περιβάλλουν την Κασπία Θάλασσα από τις οποίες το πετρέλαιο μεταφερόταν φορτωμένο σε καμήλες από τα σύνορα της Γεωργίας προς γειτονικές χώρες.
Από τις πληροφορίες αυτές, προκύπτει ότι η πρώτη στην ιστορία παραγωγή και εμπορία πετρελαίου σημειώθηκε στις χώρες πέριξ της Κασπίας Θαλάσσης στις οποίες και σήμερα σημειώνεται έντονη εξορυκτική δραστηριότητα πετρελαίου. Στις περιοχές αυτές ανακαλύφθηκαν από Άραβες αρχαιολόγους, αμφορείς μεταφοράς πετρελαίου χωρητικότητας 15 λίτρων σε μικρό βάθος στην ακτή.
Από τις ανωτέρω καταγραφές προκύπτει ότι η πρώτη παραγωγή και χρήση πετρελαίου σημειώθηκε 1000 χρόνια πρίν από την σημερινή εποχή στην περιοχή του Μπακού και σε γειτονικές χώρες των ακτών της Κασπίας Θαλάσσης.
Ένας τύπος εκσκαφής που χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα για άντληση πετρελαίου ήταν φρεάτια ορθογώνιας διατομής σε βάθος 20 έως 30μ. τα οποία σκάβονταν κατά βαθμίδες μέχρι να βρεθεί το πετρελαιοφόρο στρώμα. Ένα τέτοιο φρεάτιο στην περιοχή Ασφαιρο του Καυκάσου μπορούσε να αποδώσει μέχρι 35 τόνους πετρελαίου ανά ημέρα ή 12.800 τόνους το χρόνο.
Οι εφαρμογές και αντλήσεις πετρελαίου που περιγράφηκαν παραπάνω, συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη και στην Αμερική.
 |
| Bibi Eibat - πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. |
Στην Ρωσία η πρώτη κατασκευή φρέατος άντλησης πετρελαίου έγινε από τον Μηχανικό F. Semenov στην περιοχή Bibi Eibat της Χερσονήσου Ασφαιρου στον Καύκασο. Φρέατα του τύπου αυτού κατασκευάσθηκαν και στις περιοχές γύρω από την Κασπία θάλασσα με ημερήσια απόδοση έως 32 τον/ημέρα.
 |
| Η πρώτη πετρελαιοπηγή στις Η.Π.Α. |
Την ίδια περίπου εποχή δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα σημειώθηκε και η πρώτη κατασκευή σωληνωτού φρέατος άντλησης πετρελαίου στην πολιτεία της Πενσυλβάνια των ΗΠΑ το έτος 1859 από τον Μηχανικό Ε.Drake . Η περίοδος 1859-1900 ονομάσθηκε εποχή της κηροζίνης αλλά η μεγάλη εξέλιξη αρχίζει από τις αρχές του 20ου αιώνα με την εφεύρεση και ανάπτυξη των μηχανών εσωτερικής καύσης που ονομάσθηκε ως εποχής της γκαζολίνης (βενζίνη).
